Τρία γράμματα μόνο φωτίζουν...

...την ελληνική μας τη γενιά
και μας δείχνουν φωτεινό το δρόμο
για να φέρουμε τη λευτεριά... (από τον ύμνο του ΕΑΜ)

Σαν σήμερα, στις 27 Σεπτέμβρη του 1941, ακριβώς πριν από 71 χρόνια και στο μέσο της σκληρής φασιστικής κατοχής, ιδρύθηκε στην Αθήνα το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), από εκπροσώπους τεσσάρων κομμάτων: του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (Λευτέρης Αποστόλου), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (Απόστολος Βογιατζής), της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (Ηλίας Τσιριμώκος) και του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (Χρήστος Χωμενίδης), με πρωτοβουλία του πρώτου, το οποίο υπήρξε κατά γενική ομολογία και ο βασικός οργανωτικός, αλλά και ιδεολογικός-πολιτικός στυλοβάτης του. Της ίδρυσης του ΕΑΜ είχε προηγηθεί, τον Ιούνιο του 1941, η ίδρυση του Εργατικού ΕΑΜ, από πρωτοπόρα στελέχη των εργατικών συνδικάτων που έθεταν ως σκοπό τους να συνδυαστεί η πάλη για το μεροκάματο και ενάντια στην πείνα, με την πάλη για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση. 

Στο ιδρυτικό κείμενο του ΕΑΜ αναφερόταν ως σκοποί της ύπαρξής του "η απελευθέρωση του έθνους από τον ξένο ζυγό" και "η κατοχύρωση του κυριαρχικού δικαιώματος του ελληνικού λαού όπως αποφανθεί περί του τρόπου διακυβερνήσεώς του". Στο διάγγελμα-μανιφέστο προς τον ελληνικό λαό που δημοσιεύτηκε στις 10 Οκτώβρη του 1941, υπάρχει έκκληση σε κάθε έλληνα πατριώτη να ενταχθεί στις γραμμές του και να πολεμήσει τον κατακτητή. Αναφέρεται ότι "...ο αγώνας δε θα είναι εύκολος, μα το έπαθλό του αξίζει κάθε θυσία. Και το έπαθλο αυτό θα είναι μια Νέα Ελλάδα, ελεύθερη και ανεξάρτητη, κτήμα του λαού της...". Στις 28 Οκτώβρη του 1941, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ διοργανώθηκε μαζικό συλλαλητήριο του λαού της κατεχόμενης Αθήνας, για να εορταστεί η νίκη στο Αλβανικό μέτωπο του 1940. Ακολούθησε μια περίοδος έντονης ανάπτυξης, καθώς η δράση του ΕΑΜ αναπτύχθηκε σε όλη τη χώρα, φτάνοντας να αριθμεί στις γραμμές του εκατομμύρια μέλη. Στις 16 Φεβρουαρίου 1942, με απόφαση της Κεντρικής του Επιτροπής, το ΕΑΜ ανακοίνωσε την έναρξη του ένοπλου αγώνα για την απελευθέρωση της χώρας με την ίδρυση του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), ο οποίος έφτασε να αριθμεί λίγο πριν από την αποχώρηση των ναζιστικών δυνάμεων, σχεδόν 50 χιλιάδες άνδρες. Η δράση του είναι γεμάτη από στιγμές ηρωισμού και επιτυχίες που δημιούργησαν παγκόσμια αίσθηση, όπως οι μάχες στο Γοργοπόταμο, οι μάχες στη Θεσσαλία (η περίφημη "μάχη της σοδειάς", για να μην πέσει στα χέρια των ναζί η σοδειά της χρονιάς και να υπονομευτεί ο ανεφοδιασμός των κατοχικών δυνάμεων) και πολλές άλλες. Χρυσή σελίδα στη δράση του ΕΑΜ, ήταν η παλλαϊκή κινητοποίηση με την οποία αποτράπηκε η πολιτική επιστράτευση του ελληνικού λαού, το Φλεβάρη-Μάρτη του 1943. Αποτέλεσμα της δράσης του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, ήταν η απελευθέρωση πολύ μεγάλου μέρους της χώρας και η ίδρυση δομών λαϊκής εξουσίας, λαϊκής αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης, η υλοποίηση δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων που χρόνιζαν για δεκαετίες, όπως η καθολική ψήφος των γυναικών και των νέων πάνω από τα 18. Στις εκλογές του 1944 που διοργάνωσε το ΕΑΜ στις απελευθερωμένες περιοχές, για την ανάδειξη των 202 αντιπροσώπων για το Εθνικό Συμβούλιο και την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), όπως ονομάστηκε η λαϊκή κυβέρνηση, πήραν μέρος πάνω από 1 εκατομμύριο άτομα(!), αριθμός συγκλονιστικός για τα δεδομένα της εποχής, σε συνθήκες κατοχής και πολέμου. Εκλέχθηκαν, μάλιστα, για πρώτη φορά στη νεότερη ελληνική ιστορία και έξι γυναίκες. Η ΠΕΕΑ αυτοδιαλύθηκε το Νοέμβρη του 1944, υλοποιώντας δυστυχώς μια κατεύθυνση μονομερούς καλής θέλησης, που οδήγησε τελικά στην απόβαση των Άγγλων στον Πειραιά και στα Δεκεμβριανά του 1944. Η ίδια κατεύθυνση, παρόλα αυτά, συνεχίστηκε και το 1945, με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, που είχε ως αντικείμενο τον αφοπλισμό των αντιστασιακών ομάδων, που όμως στην ουσία δεν εφαρμόστηκε ποτέ από την μεριά της κυβέρνησης. Επίσημα, το ΕΑΜ διαλύθηκε το 1946, καθώς στη χώρα επικρατούσε όργιο τρομοκρατίας σε βάρος των λαϊκών αγωνιστών από το επίσημο κράτος και τις παρακρατικές ομάδες που τις συγκροτούσαν κυρίως πρώην συνεργάτες των ναζί, γεγονός που οδήγησε στην έκρηξη του εμφυλίου πολέμου, 1946-1949.

Η πείρα από την ίδρυση, δράση, αλλά και διάλυση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είναι και σήμερα πολύτιμη. Αποδεικνύει ότι όταν ένας λαός θέλει, μπορεί. Ότι κανένας τύραννος, όσο κι αν φαντάζει παντοδύναμος, δε μπορεί να αντισταθεί στο ποτάμι της οργανωμένης, μαζικής και συντονισμένης λαϊκής δράσης. Όμως, αποδεικνύει και ότι η διασφάλιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του λαού να αποφασίζει ο ίδιος το δρόμο του (που ήταν ο ένας εκ των δυο βασικών σκοπών της ίδρυσης του ΕΑΜ) απαιτεί αποφασιστικότητα, καθαρή αντίληψη για το ποιος είναι ο αντίπαλος σε όλες του τις μορφές και όχι ταλαντεύσεις και αυταπάτες. Αν την κρίσιμη στιγμή είχε επιδειχθεί στην πράξη αυτή η αποφασιστικότητα, τότε η ιστορία αυτού του τόπου θα ήταν σίγουρα πολύ διαφορετική. Προς γνώση και συμμόρφωση, όμως...